ZAŁOŻENIA
W 1923 roku została wydana rozprawa zatytułowana Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze. Stanisław Ignacy Witkiewicz przedstawił w niej założenia stworzonej przez siebie, oryginalnej teorii sztuki. Teoria Czystej Formy miała stanowić wykładnię jego poglądów na temat konieczności przeprowadzenia zmian formalnych, dotyczących wszelkich dziedzin sztuki, przede wszystkim teatru.
Punktem wyjścia do stworzenia teorii było katastroficzne przekonanie Witkacego, że świat chyli się ku upadkowi i jest pogrążony w kryzysie. Witkacy uważał, że we współczesnym mu świecie następuje zanik wartości, które od wieków decydowały o postępie i rozwoju cywilizacyjnym:
-upadek religii
-upadek filozofii,
-upadek sztuki.
Pozbawiona tych wartości ludzkość, zaślepiona płytkością egzystencji miała runąć w otchłań. Gdy postęp zniknie, ludzie staną się zuniformizowaną masą pozbawioną ambicji, odczuwania uczuć wyższych, i zdolności do przeżyć metafizycznych. Zostanie przez to zabrane prawo głosu, niezależności i intymności.
Wg Witkacego remedium na ten stan miało być stworzenie nowej sztuki opartej na innych niż dotychczas zasadach. Teoria Czystej Formy to właśnie wykładnia jego poglądów. Mając na uwadze całość sztuki, Witkacy skupił się głównie na teatrze, proponując nowe rozwiązania formalno-treściowe.
Do najważniejszych postulatów teorii Czystej Formy należą:
Witkacy przybył do Polski z Rosji z już ugruntowanym poglądem na sztukę, wyłożoną w piśmie "Nowe formy w malarstwie". Po swoich podróżach wiedział już, że jest to powrót do kraju zaściankowego, w którym, mimo pewnych nowych tendencji przejawiających się w grupach Formistów,Futurystów czy grupy Bunt, panuje raczej chaos co do teorii sztuki. Artyści tego okresu wydawali się odbijać od nowinek z Paryża a ekspresjonizmem wyrosłym na gruncie niemieckim. Była to więc walka między sztuką wyrazu i moralnego niepokoju a zagadnieniami formy oczyszczonej z funkcji służebnych. 'Wyraźnie odczuwało się brak jednoczącej myśli teoretycznej', jak pisze Irena Jakimowicz w monografii pt. "Witkacy".
Witkacy ze swoimi przemyśleniami nie dawał się zaszufladkować do istniejących kierunków, mimo wszelkich prób dopasowania go do różnych 'izmów'. On sam był ich programowym wrogiem, co możemy odczytać już w zredagowanym przez niego "Papierku lakmusowym".
Witkacy - Z "Papierka Lakmusowego"
NAJNOWSZA ARTYSTYCZNA NOWALIA -"PIURBLAGIZM"
TEORIA CZYSTEJ BLAGI - NAJLEPSZE UTWORY PIURBLAGISTÓW
Każdy może tworzyć byle co i ma prawo być z tego zadowolonym, byleby
nie był w swej pracy szczerym i znalazł kogoś, który równie kłamliwie
będzie to podziwiał. Ogarniamy wszystkie nie uznane dotąd kierunki: neo-
pseudo-kretyniz, filutyzm,na-dudka-wystrychninizm, neo-naciągizm,
małpizm, papugizm, neo-kabotynizm,fałszyzm, solipsoedryzm,
mistyficyzm, nabieratyzm,fiktobydlęcyzm, oszukizm, neo-humbugizm,
krętacyzm, udawaizm (odróżnić odudaizmu, czyli tego, co się udaje w
znaczeniu powodzenia), błaźnizm,nieszczeryzm, w-pole-wyprowadzizm, z-
mańki-zażywaizm, przecheryzm, łgizm,łgawizm, brać-na-kawalizm,
wmówizm, co-ślina-do-gęby-przyniesizm,zawraco-głowizm, zawraco-
gitaryzm i zawraco-kontrafałdyzm,omamizm, kręcizm i krętacyzm.
Wszyscy przedstawiciele tych kierunków odetchną w naszej rozkosznej
atmosferze Czystej Blagi. Niech żyje czysta, rozkoszna, świadoma swej
potęgi, swobodna, bezwstydna BLAGA!
O BLAGO, Czysta Blago - k t ó ż c i ę p r z e l i c y t u j e ?!!!
(Fragmenty manifestu)
Widać tutaj dokładnie jego ostrzeżenie przed lekkomyślnym porzuceniem intelektu.
Można również ten negatywny stosunek do programów artystycznych tłumaczyć tym, że Witkacy nie wierzył w istnienie pewnych schematów, recept na stworzenie dzieła sztuki. Jego Czysta Forma, nie określała bowiem dokładnych zasad dających możliwości artystyczne każdemu kto się do nich stosuje. Były to raczej ogólne normy estetyczne.
Uważał, że religię, sztukę i filozofię, czyli m.in. malarstwo i literaturę trzeba zreformować, gdyż utraciły one swą dawną moc oddziaływania na ludzi. Swe myśli wyłożył w dwóch dziełach: Nowe formy w malarstwie i wynikającego z tego nieporozumienia (1919), Szkice estetyczne (1922), nazywając swą nową koncepcję artystyczną "Czystą Formą". Jaki jest jej cel? Ma wywoływać uczucia metafizyczne. Czym jest Czysta Forma? Treścią Sztuki Czystej jest Czysta Forma (jak będziemy nazywać konstrukcję jakości stanowiącą jedność w wielości). Wynika stąd więc, że Czysta Forma to''jedność w wielości" i jest ona obrazem metafizycznych uczuć autora, który poprzez działanie Czystej Formy może te uczucia wywołać u innych.
Kuszenie św Antoniego jest jednym z przykładów zastosowania koncepcji Witkacego co do dzieła sztuki, widzimy na nim zerwanie prób imitacji realnego świata i przedstawiania 3 wymiarów na płaskim podłożu. Witkacy mówi o tym: "Poczucie trzeciego wymiaru możemy mieć na obrazie jedynie w formie asocjacji z wrażeniami świata zewnętrznego i może ono być osiągnięte jedynie przez złudzenia perspektywy, światłocienia i perspektywy powietrznej; będzie to wynikiem pewnej sztuczki, niemającej z celami sztuki nic wspólnego. Mamy wtedy do czynienia (...) z mniej lub więcej zręcznym imitowaniem (a więc czymś niedoskonałym w samej istocie) świata widzialnego, którego trójwymiarowość jest zastąpiona złudzeniem takowej, czymś w istocie swej nieprawdziwym. (...) Dlaczego w obrazach występują ludzie, natura, kwiaty i wogóle przedmioty; dlaczego nie malować po prostu diabli wiedzą jakich form, które by zupełnie zewnętrznego świata nie przypominały.".
Przykład ten dobrze charakteryzuje jego praktyczne podejście do kwestii Czystej Formy w malarstwie.
Wielu może się teraz nie zgodzić z poglądem, że Witkacego nie da się przyporządkować do któregoś z kierunków, bowiem występują w jego myśli elementy symbolizmu, ekspresjonizmu, formizmu, katastrofizm, może nawet egzystencjalizm. To wszystko jednak buduje jakby nową jakość i ma głębokie założenia filozoficzne. Ostatecznie nawet Arystoteles był znany z koncepcji "wielości w jedności", która u Witkacego jest fundamentem na którym buduje on swoją ideę estetyczno-metafizyczną.
W "Papierku lakmusowym" Witkacy nawet swoją teorię Czystej Formy sytuuje między innymi 'izmami', lecz pozwala mu to na pokazanie, że nie istnieje jedna jedyna możliwość 'uprawiania' sztuki, co sam później jeszcze zademonstruje w formie działalności swojej "Firmy portretowej".